Әлемдік мұхиттар – Жердегі тіршіліктің негізі және планетамыздың ең кең таралған экожүйесі. Олар климатты реттеп, атмосферадағы көмірқышқыл газын сіңіріп, миллиардтаған тіршілік иелеріне мекен етеді. Мұхиттың терең тұңғиығында да, беткі қабаттарында да бізді әлі толық зерттелмеген, таңғаларлық табиғи құбылыстар мен тіршілік бар.

  • Мұхиттар Жер бетінің 71 пайызын алып жатыр және адамзатқа белгілі судың 97 пайызы дәл осы ағынды суларда шоғырланған. Дегенмен, бұл судың ішіндегі тұщы су мөлшері өте аз, сондықтан мұхит суы ішуге жарамсыз.
  • Мұхиттың беткі қабатында мұхиттағы қалқып жүретін тіршілік дүниесі деп аталатын ерекше экожүйе өмір сүреді. Бұл тіршілік иелері – микроскопиялық планктоннан бастап медузалар мен теңіз шаяндарын қамтиды. Олар балықтардың, сүтқоректілердің және теңіз құстарының негізгі азық көзі болып табылады.
  • Мұхит түбіндегі ең терең нүкте – Мариана шұңғымасы, ол Тынық мұхитында орналасқан. Оның тереңдігі шамамен 11 000 метрге дейін жетеді, бұл Эверест тауының биіктігінен де үлкен. Бұл жерге арнайы батискафтар арқылы ғана жетуге болады.
  • Мұхиттарда табиғи құбылыстардың бірі – су ағыстары. Олар жылы және суық суды тасымалдай отырып, жаһандық климатқа әсер етеді. Мысалы, Эль-Ниньо мен Ла-Нинья құбылыстары мұхит ағыстарының ауытқуына байланысты туындайды.
  • Мұхит асты жанартаулары жер бетіндегі жанартаулардың 80 пайызынан астамын құрайды. Олар мұхит түбінде орналасқанымен, күшті жарылыстар мен магмалық ағындар арқылы жаңа аралдардың пайда болуына себеп болады.
  • Мұхиттағы дыбыс судан әлдеқайда жылдам өтеді – судағы дыбыс жылдамдығы шамамен 1500 м/с. Сондықтан да дельфиндер мен киттер ультрадыбыстық толқындарды пайдаланып, бір-бірімен ұзақ қашықтықта байланыса алады.
  • Кейбір мұхит аудандарында тіпті күн түспейтін «қараңғы аймақтар» бар. Бұл 1000 метрден терең жатқан қабаттарда жарық болмайды, алайда биолюминесценция арқылы жарқырайтын балықтар мен тіршілік иелері осы жерде өмір сүреді.
  • Оңтүстік мұхит – Жер шарының ең жас және ең суық мұхиты. Ол 2000 жылы ғана ресми түрде жеке мұхит деп танылып, Антарктиданы қоршап жатқан суларды қамтиды. Бұл мұхит мұзды аймақтардағы биоалуантүрлілікті сақтау үшін аса маңызды саналады.
  • Мұхиттардың ластануы – қазіргі заманның басты экологиялық проблемаларының бірі. Пластик қалдықтары мен мұнай төгінділері теңіз тіршілігіне орасан зиян келтіреді. Ғалымдар бұл мәселені шешу үшін жаһандық деңгейде шаралар қолдануды ұсынады.
  • Әлемдегі ең үлкен мұхит – Тынық мұхиты, оның ауданы шамамен 165 миллион шаршы шақырым. Бұл мұхит Жер шарының үштен бір бөлігін алып жатыр. Оның түбінде ондаған мың арал мен белсенді жанартаулар орналасқан.
  • Мұхиттардың тұздылығы климат пен географияға байланысты әртүрлі. Мысалы, Қызыл теңіздегі су әсіресе тұзды, ал Балтық теңізі тұщы суға жақынырақ. Бұл тұздылық теңіз тіршілігінің құрамына және таралуына әсер етеді.
  • Мұхиттағы су асты таулары кейде су бетіне дейін көтеріледі және жаңа аралдар түзуі мүмкін. Осындай процестің нәтижесінде Гавай аралдары пайда болған. Бұл аралдар бүгінде жанартаулық белсенділіктің арқасында кеңейіп келеді.
  • Корал рифтері – мұхиттағы ең бай және әртүрлі экожүйелердің бірі. Олар теңіз жануарлары үшін қорған, азық және көбейетін орын болып табылады. Өкінішке қарай, климаттың өзгеруі оларды жойылу қаупіне әкеліп отыр.
  • Мұхит ағыстары Жердегі температураны теңестіруге көмектеседі. Олар экватордан жылы суды полюстерге, ал суық суды кері бағытта тасымалдайды. Бұл процестер жаһандық климаттық циклдермен тығыз байланысты.
  • Атлант мұхиты – әлемдегі ең қарқынды зерттелетін және ең көп кеме қатынасы жүретін мұхиттардың бірі. Ол Америка мен Еуропа/Африка континенттерінің арасын бөліп тұр. Атлант мұхитында Гольфстрим жылы ағысы орналасқан, ол Солтүстік Еуропаның ауа райына әсер етеді.
  • Теңіз дауылдары мен цунамилер мұхиттардан туындайды және жағалаудағы елдерге үлкен қауіп төндіреді. Цунамидің жылдамдығы кейде 800 км/сағ дейін жетеді. Ал дауылдар мұхит суының температурасына байланысты күшейеді.
  • Мұхиттардың терең қабаттарында экстремалды қысым бар – ол адам өміріне жарамсыз. Дегенмен, кейбір тіршілік иелері осы ортаға бейімделіп, тіршілік етеді. Бұл организмдер ғылым үшін әлі де жұмбақ.
  • Мұхиттарда табиғи газдардың үлкен қоры бар, соның ішінде метан гидраттары кездеседі. Бұл болашақта энергия көзі ретінде зерттеліп жатыр. Алайда оның өндірілуі экожүйеге зиян тигізуі мүмкін.
  • Көптеген ежелгі өркениеттер мұхит арқылы байланыс жасап, сауда жолдарын дамытқан. Мұхиттар Жібек жолы сияқты тарихи бағыттардың су үстіндегі нұсқаларын қалыптастырды. Осылайша, мәдениеттер арасындағы алмасу жылдамдады.
  • Ғалымдардың болжамынша, мұхит түбінің тек 20%-ы ғана толық карталанған. Бұл Жердің ғарышқа қарағанда аз зерттелген бөлігі екенін білдіреді. Мұхит түбін зерттеу – болашақ ғылымның басты бағыттарының бірі.

Мұхиттар – тек судың қоймасы емес, тіршіліктің бесігі және табиғи тепе-теңдіктің күрделі жүйесі. Олар туралы жаңа мәліметтер мен ашылымдар жыл сайын артып келеді. Мұхиттардың сырын ұғыну – табиғатты қорғау мен болашақ ұрпақ үшін маңызы зор міндет.